Ұлт басына төнген зобалаң — ашаршылық пен саяси қуғын-сүргін туралы біз жиі айтамыз, көп жазамыз, тарихи зерттеулер де жүргізілуде. Алайда бұл тақырыпты толық меңгеріп, оның терең қатпарларына бойладық деуге әлі ерте. Себебі санамыздың түкпірінде әлі де ашылмаған, айтылмаған, зерттелмеген ақтаңдақтар жетерлік. Тарихтың осы қасіретті кезеңдері жайлы шынайы түсінігіміз толық қалыптасты ма деген сауал да өзекті. Әсіресе зұлмат жылдардың бүгінгі қоғамға, ұлттық психологиямызға, адам болмысына қалдырған салдары мен көлеңкесі әлі күнге дейін сезілетіні жасырын емес.
Осы орайда біз бұл тақырыпты тереңірек талқылау үшін еліміздің белгілі тарихшылары мен зерттеушілеріне — ҰҒА академигі Ханкелді Әбжановқа, тарих ғылымының докторы Светлана Смағұловаға, жазушы, тарих ғылымының кандидаты Бейбіт Қойшыбаевқа бірнеше маңызды сауал жолдадық.
1. Ашаршылық пен қуғын-сүргіннің тарихи зардабы қандай болды? Ашылмай жатқан тұстары бар ма?
Қазақта «Бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұрама» деген сөз бар. Ал бір күн емес, бір жыл емес, тұтас халық бірнеше жыл бойы аштыққа ұшыраса не болмақ?
1931–1933 жылдардағы ашаршылық қазақ халқын демографиялық, рухани, әлеуметтік тұрғыдан зор күйзеліске ұшыратты. Зерттеушілердің айтуынша, қазақ халқының кемінде 40%-ы, кей деректерде 2,2 миллионнан астамы нәубет құрбаны болды. Мұндай қасірет әлем тарихында сирек кездеседі.
Академик Ханкелді Әбжановтың пікірінше, ол жылдар қазақтың дамуын бірнеше онжылдыққа шегеріп, этникалық құрылымына, шаруашылық мәдениетіне, отбасылық дәстүрлеріне дейін кері әсер етті. Тек саны азайған жоқ — ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетаным, ұлттық мінез, мал шаруашылығына негізделген өмір салты да күйреді.
Саяси қуғын-сүргін де ұлттың зиялы қабатын, көшбасшы тұлғаларын жойды. Әсіресе 1937–1938 жылдары қазақтың ең білімді, ең парасатты, ең ұлтжанды азаматтары көз жұмды. Бейбіт Қойшыбаевтың айтуынша, сол бір жылдары құрбан болған әрбір тұлға — елдің мүмкіндігі жоғалған бір ғасырлық дамуымен тең.
Тарих ғылымының докторы Светлана Смағұлова ашылмай жатқан құпиялардың әлі көп екенін айтады. Репрессияға ұшыраған адамдардың жеке істері, мұрағаттардағы құжаттар толық жария болған жоқ. Әлі күнге дейін жүздеген адамның тағдыры беймәлім.
Кеңес кезеңінде бұл тақырып мүлде жабық болды. Ашаршылық туралы айту — «кеңес өкіметіне қарсы шығу», «ұлтшылдық» деп бағаланды. Сондықтан 70 жыл бойы зерттеуге тыйым салынып, деректер жойылды немесе құпия қалпында сақталды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін бұл саланы зерттеу басталғанымен, әлі де кедергілер бар:
- көптеген құжаттар Ресей мұрағаттарында құпия күйінде жатыр;
- сол материалдарға қол жеткізу қиын;
- кейбір деректер әдейі бұрмаланған немесе толық емес;
- ғылыми экспедиция, архивтік зерттеу жұмыстарына қаржы жеткіліксіз.
Сонымен қатар, ашаршылық тақырыбы тек санақ пен статистика емес — бұл ұлттың жан жарасы. Тарихшылардың айтуынша, біз әлі де «шындықпен бетпе-бет келуге» толық дайын емеспіз.
Ғылымның өзі дәлелдегендей, ұзаққа созылған аштық адамның моральдық тұлғасын өзгертіп, оның ішкі дүниесін бұзады. Адам біртұтас «Меннен» айырылып, бірнеше «Менге» бөлініп, қорқыныш пен тіршілік үшін күрестің психологиясымен өмір сүруге мәжбүр болады.
Бұл мінез үлгілері кейінгі ұрпаққа да берілуі мүмкін.
Сондықтан зерттеушілердің айтуынша, бүгінгі қоғамдағы кейбір келеңсіз мінездер — ашкөздік, тойымсыздық, шамадан тыс қорлану, қауіптену, өзара сенімнің азаюы — өткен зұлматтардың психологиялық көлеңкесі болуы ықтимал.
