Отырар мемлекеттік археологиялық музей-қорығы 1967 жылы Түркістан облысы, Отырар ауданы, Темір станциясында мектеп музейі ретінде ашылған. 1973 жылдан аудандық музей қызметін атқарған мекеме 1979 жылы археологиялық музей-қорығы статусын алды. Қазақстандағы алғашқы археологиялық музей-қорық ретінде оның негізгі мақсаты – Отырар өңіріндегі археологиялық, архитектуралық ескерткіштерді қорғау, ғылыми-зерттеу және мәдени-ағартушылық жұмыстар жүргізу.
Музей-қорық құрамына Отырар қалажұрты, Арыстан баб кесенесі, ежелгі қала орындары, қорғандар, суландыру жүйелері, шеберханалар мен этнографиялық кешендер кіреді. Қазіргі таңда өңірде 160-тан астам тарихи-мәдени ескерткіш тіркелген. Музейде бірнеше бөлім мен ғылыми кітапхана (қорында 1511 кітап бар) жұмыс істейді. Ғылыми-зерттеу, реставрация және консервация, этнография, экспозиция және экскурсиялар бөлімі музей қызметінің негізгі құрамын құрайды.
Музей-қорық ғылыми қызмет аясында «Мәдени мұра» және «Көне Отырарды жаңғырту» бағдарламаларына қатысып, археологиялық зерттеу мен реставрациялық жұмыстар жүргізіп, бірнеше ғылыми есептер шығарған. 2004 жылы музейде жаңа реставрация және консервация бөлімі ашылған. Бұл бөлім тарихи жәдігерлерді сақтау мен қалпына келтіруде заманауи технологияларды қолданады.
Отырар оазисіндегі ежелгі қалалар мен мекендер – Отырартөбе, Құйрықтөбе, Көкмардан, Алтынтөбе, Ақтөбе, Жалпақтөбе, Оқсызтөбе, Пышақшытөбе және XII ғасырға тән Арыстанбаб әулие кесене-мешіті – туристер мен зерттеушілер үшін ашық. Арыстанбаб кесенесі бүкіл түркі әлемінің мұсылмандары үшін қасиетті орынға айналған. Тәуелсіздік алған соң кесенеге толық реставрациялық жұмыстар жүргізіліп, зияратшыларға қызмет көрсететін инфрақұрылым салынды, соның ішінде кіреберіс қақпа, қонақ үйлер, кітапхана, салт-дәстүр сарайы мен музей экспозициялары құрылған.
Отырартөбеде тұңғыш археологиялық қазба жұмыстары 1884 жылы Н.И.Веселовскийдің жетекшілігімен басталған. ХХ ғасырдың аяғында және XXI ғасырдың басында Түркістан үйірмесі, Қазақ ССР Ғылым академиясы, Ә.Х. Марғұлан атындағы археология институтының экспедициялары аймақты жүйелі зерттеп, Отырар тарихының жаңа беттерін ашты. Археологиялық зерттеулер нәтижесінде ежелгі қала тұрғындарының тұрмыс-тіршілігі, сауда-саттық жолдары, суландыру жүйесі мен қолөнер шеберханалары туралы нақты деректер жинақталған.
Музей-қорықтың маңызды бағыты – ғылыми-зерттеу жұмыстарымен қатар мәдени-ағартушылық іс-шаралар өткізу. Музейде тұрақты және көшпелі көрмелер, археологиялық қазба жұмыстарын көрсету, экскурсиялық сабақтар ұйымдастырылады. Сондай-ақ музей қызметкерлері археологиялық экспедициялар мен реставрациялық жобаларға қатысып, студенттер мен жас ғалымдарды тәжірибеден өткізеді.
Қазіргі таңда музей-қорық тарихи-мәдени мұраны сақтау, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу және келушілерге ақпараттық-экспозициялық қызмет көрсету арқылы Отырар өңірінің бай тарихи мұрасын насихаттауда. Бұл мекеме туристерге ғана емес, зерттеушілер мен ғалымдарға да тарихи деректерді жинақтау мен зерттеу алаңы ретінде қызмет етеді. Музей-қорық Қазақстанның тарихи-мәдени саяхатының маңызды нүктесі болып табылады, сонымен бірге Ұлы Жібек Жолы бойындағы ежелгі қала мәдениетінің ерекше куәсі саналады.
